ราคาของตราสารหนี้สามารถประเมินได้จากมูลค่าของกระแสเงินที่จะได้รับในอนาคต (Future value) เนื่องจากรายได้หรือกระแสเงินดังกล่าวเกิดขึ้นในอนาคต การคำนวณจึงต้องใช้วิธีการหามูลค่าของเงินปัจจุบัน (Present value) ของกระแสเงินดังกล่าว ดังนั้นเราต้องทำความเข้าใจกับหลักการของการหามูลค่าปัจจุบันก่อน

มูลค่าปัจจุบัน คือ การหามูลค่าของเงินโดยอาศัยหลักการมูลค่าของเงินตามเวลา (Time value of money) คือ เงินที่ได้รับในวันนี้ย่อมมีค่ามากกว่าเงินจำนวนเท่ากันที่จะได้รับในอนาคต

สมมติเรามีเงิน 100 บาทในวันนี้ และนำไปฝากประจำกับธนาคารได้อัตราดอกเบี้ย 4% เป็นเวลา 2 ปี เมื่อครบกำหนดเราจะได้รับเงินคืนทั้งหมดเท่ากับ 108.16 บาท (100 * 1.04 * 1.04 = 108.16) ในขณะเดียวกัน หากท่านคาดว่าจะได้รับเงิน 100 บาท ในอนาคตอีก 2 ปีข้างหน้า หมายความว่า ท่านจะต้องลงทุนเป็นจำนวนเงิน 92.45 บาทในวันนี้ (92.45 * 1.04 * 1.04 = 100) ดังนั้นมูลค่าปัจจุบันในวันนี้ของเงิน 100 บาทในอีก 2 ปีข้างหน้า คือ 92.45 บาท นั่นแสดงว่าเงิน 100 บาทในวันนี้มีค่ามากกว่าเงิน 100 บาทในอนาคต

การคำนวณราคาตราสารหนี้ก็ใช้หลักการเช่นเดียวกับการฝากเงินข้างต้น หากเรามองว่าดอกเบี้ยรับจากตราสารหนี้มีรอบการจ่ายเป็นงวดๆเช่นเดียวกัน ในขณะที่เงินหน้าตั๋วในวันหมดอายุตราสารเปรียบเสมือนเงินต้นที่จะได้รับจากการฝากเงินในธนาคารเมื่อครบกำหนด ซึ่งสามารถหามูลค่าปัจจุบันของกระแสเงินที่ได้รับจากดอกเบี้ยแต่ละงวดและเงินตามหน้าตั๋วเมื่อครบกำหนด แล้วนำมารวมกันก็จะได้มูลค่าปัจจุบันของกระแสเงินทั้งหมดที่จะได้รับจากตราสารหนี้ในอนาคตซึ่งก็คือราคาของตราสารหนี้นั่นเอง

หากเรานำเงิน 1,000 บาทไปลงทุนในพันธบัตรรุ่นหนึ่ง จำนวน 1,000 บาท ซึ่งจ่ายอัตราดอกเบี้ยหน้าตั๋ว (Coupon) ร้อยละ 5 เป็นเวลา 3 ปี จะเห็นว่ารายได้หรือกระแสเงินที่จะได้รับในอนาคตจะประกอบด้วย 3 ส่วนใหญ่ๆ คือ

1) ดอกเบี้ย: รายได้ดอกเบี้ยที่ได้รับเป็นรายงวดจากเงินลงทุนในตราสารหนี้ทุกๆงวดตามที่กำหนด

2) ดอกเบี้ยของดอกเบี้ย: รายได้ดอกเบี้ยที่เกิดจากการนำดอกเบี้ยของแต่ละงวดไปลงทุนต่อ

3) เงินต้นของการลงทุน: เงินลงทุนตามมูลค่าหน้าตั๋วซึ่งจะได้รับคืนเมื่อครบกำหนด

หลักการคำนวณราคาตราสารหนี้ที่อธิบายมาแล้วนั้นเป็นการคำนวณราคาจากกระแสเงินรับของดอกเบี้ยและเงินต้น ไถ่ถอนที่จะได้รับในอนาคต โดยในตัวอย่างที่ผ่านมา เราสมมติให้ใช้อัตราดอกเบี้ยของธนาคารเป็นอัตราคิดลดเพื่อหามูลค่าปัจจุบันของเงินที่จะได้รับในอนาคต ซึ่งหมายความว่าหากผู้ลงทุนซื้อตราสารหนี้ในราคาตามที่คำนวณได้ กระแสเงินที่ผู้ลงทุนจะได้รับในอนาคตจะให้ผลตอบแทนเท่ากับอัตราคิดลดหรืออัตราดอกเบี้ยธนาคาร โดยจะสังเกตเห็นว่าหากอัตราคิดลดที่ใช้คำนวณมีค่าเพิ่มขึ้น ราคาหรือมูลค่าปัจจุบันของตราสารหนี้จะลดลง หรือ หมายความว่าเงินที่ใช้ในการลงทุนหรือราคาที่จะซื้อตราสารหนี้ก็จะน้อยลง ดังนั้นอัตราคิดลดดังกล่าวจึงเป็นตัวบอกผลตอบแทน (Yield) ที่จะได้รับจากการซื้อตราสารหนี้นั่นเอง

อัตราผลตอบแทนที่ใช้คำนวณมูลค่าของตราสารหนี้ตามวิธีการหามูลค่าปัจจุบันของตราสารหนี้ เป็นอัตราที่ใช้กันโดยทั่วไปในตลาดในการเสนอราคาซื้อขายตราสาร อัตราผลตอบแทนนี้แสดงให้เห็นถึงผลตอบแทนทั้งหมดที่จะได้รับเมื่อถือตราสารหนี้ดังกล่าวไปจนครบกำหนดอายุไถ่ถอน หรือจนถึงวันใช้สิทธิไถ่ถอนก่อนกำหนดในกรณีของตราสารที่มี call หรือ put option

YTM ที่คำนวณได้นี้สามารถนำไปเปรียบเทียบกับอัตราผลตอบแทนที่คาดว่าจะได้รับจากการลงทุนอื่นๆ เช่น เปรียบเทียบกับอัตราดอกเบี้ยเงินฝากธนาคาร หรือเปรียบเทียบระหว่างตราสารหนี้ชนิดต่างๆ ที่ระยะเวลาเดียวกับอายุของตราสารหนี้ตัวนั้นๆ เพื่อใช้พิจารณาในการตัดสินใจลงทุน

YTM เป็นที่นิยมในการวัดอัตราผลตอบแทนของตราสารหนี้แต่มีข้อจำกัด คือ การลงทุนที่เกิดขึ้นจริง อาจไม่เป็นไปตามข้อสมมุติฐานของการคำนวณ YTM กล่าวคือ ในกรณีที่นักลงทุนไม่ได้ถือตราสารหนี้นั้นไปจนถึงวันครบกำหนดอายุ หรือนำดอกเบี้ยที่ได้รับจากการลงทุนไปลงทุนต่อแล้วไม่ได้รับอัตราผลตอบแทนเท่า จะทำให้การคำนวณหา YTM อาจไม่เท่ากับอัตราผลตอบแทนจริงที่ผู้ลงทุนจะได้รับ

นอกจากการใช้ YTM ในการวัดอัตราผลตอบแทนแล้ว ยังมีการวัดอัตราผลตอบแทนปัจจุบัน (Current Yield) ซึ่งเป็นการคำนวณอัตราผลตอบแทนอย่างง่ายโดยนำดอกเบี้ย (Coupon) ที่จะได้รับจากตราสารหนี้นั้นหารด้วยราคาของตราสารหนี้ ซึ่งมีสมการ ดังนี้

จะเห็นว่าอัตราผลตอบแทนปัจจุบันจะไม่คำนึงถึงค่าของเงินตามเวลา หรือมูลค่าปัจจุบันของกระแสเงินที่ได้รับในอนาคต รวมไปถึงผลตอบแทนที่ได้จากการเพิ่มหรือลดลงของราคา (Capital Gain or Loss) แต่จะสนใจเฉพาะผลตอบแทนที่ได้จากดอกเบี้ยที่จะได้รับในปีนี้กับราคาตราสารหนี้ ณ ปัจจุบันเท่านั้น

นับจากวันแรกที่ตราสารหนี้ออกขายในตลาดจนถึงวันครบกำหนดไถ่ถอน ราคาของตราสารหนี้ในตลาดรองอาจเคลื่อนไหวตามการเปลี่ยนแปลงของปัจจัยแวดล้อมต่างๆในตลาดรวมถึงระดับความน่าเชื่อถือของตราสารหนี้นั้นๆ ปัจจัยสำคัญที่มีผลต่อความผันผวนของราคาตราสารหนี้ ประกอบไปด้วย

• อัตราดอกเบี้ยในตลาด หรือ อัตราผลตอบแทนที่ต้องการ

ราคาตราสารหนี้และอัตราผลตอบแทนมีความสัมพันธ์แบบแปรผกผันกัน หมายความว่า เมื่ออัตราผลตอบแทนลดลง ราคาตราสารหนี้จะสูงขึ้น และในทางกลับกันเมื่ออัตราผลตอบแทนสูงขึ้นราคาก็จะลดลง

ดังนั้น ในการบริหารการลงทุน ถ้าท่านคาดว่าทิศทางของอัตราดอกเบี้ยในตลาดจะสูงขึ้น ซึ่งทำให้ราคาตราสารหนี้ลดลง ท่านก็ควรจะขายตราสารหนี้ที่ราคาจะลดลงมากๆ ออกไปก่อน

• อายุคงเหลือของตราสารหนี้

การเปลี่ยนแปลงของอัตราดอกเบี้ยมีผลกระทบต่อความผันผวนของราคาตราสารหนี้ไม่เท่ากัน โดยตราสารหนี้ที่มีอายุยาวกว่าจะยิ่งมีความผันผวนของราคามากกว่า ดังนั้น ตราสารหนี้ระยะยาวมักมีอัตราผลตอบแทนที่สูงกว่าระยะสั้น ซึ่งส่วนหนึ่งเป็นการชดเชยความเสี่ยงของการเปลี่ยนแปลงของราคานั่นเอง ความสัมพันธ์ระหว่างอัตราผลตอบแทนกับอายุของตราสารหนี้นั้น สามารถอธิบายโดยการวาดเส้นอัตราผลตอบแทนตราสารหนี้กับอายุคงเหลือในระดับต่างๆจากน้อยที่สุดไปมากที่สุด ซึ่งเส้นดังกล่าวนี้เรียกว่า เส้นอัตราผลตอบแทน (Yield Curve)

ดังนั้น นักลงทุนสามารถนำคุณสมบัติข้อนี้ไปใช้วางกลยุทธ์การลงทุนได้ กล่าวคือ หากคาดว่าอัตราผลตอบแทนจะลดลง ควรเลือกลงทุนในหุ้นกู้ที่มีอายุยาวเพื่อได้รับประโยชน์จากการเพิ่มขึ้นของราคาในอัตราที่สูงกว่า

ในทางคณิตศาสตร์นั้น สามารถวัดค่าความผันผวนของราคาต่อการเปลี่ยนแปลงของอัตราผลตอบแทนได้จาก อายุถัวเฉลี่ยคงเหลือของตราสารหนี้ถ่วงน้ำหนักด้วยมูลค่าปัจจุบันของกระแสเงินสด (ค่า Duration) ตราสารหนี้ที่มีค่า Duration สูงก็จะตอบสนองต่อการเปลี่ยนแปลงของอัตราดอกเบี้ยมากกว่า คือ ทำให้ราคาเปลี่ยนแปลงไปได้มากกว่า เช่น กรณีที่ดอกเบี้ยปรับขึ้น ส่งผลให้ราคาตราสารหนี้ลดลง ตราสารที่มี Duration สูงจะปรับลดลงมากกว่าตราสารที่มี Duration ต่ำกว่า

• ดอกเบี้ยหน้าตั๋ว (Coupon)

หากดูจากกราฟความสัมพันธ์ของราคาและอัตราผลตอบแทน จะเห็นว่ากราฟมีลักษณะเป็นเส้นโค้ง (Convex) โดยความชันของเส้นมีความแตกต่างกัน ณ อัตราตอบแทน (Yield) ที่แตกต่างกัน โดยที่ Yield ต่ำเส้นความสัมพันธ์จะชันกว่าที่ที่ Yield สูงกว่า ซึ่งหมายความว่าราคาจะผันผวนมากกว่า

ดังนั้น หากสมมติว่าท่านลงทุนในหุ้นกู้ A ซึ่งจ่ายดอกเบี้ยหน้าตั๋ว (Coupon rate) 3% และหุ้นกู้ B ซึ่งจ่ายดอกเบี้ยหน้าตั๋ว (Coupon rate) 5% โดยที่คุณสมบัติอย่างอื่นเหมือนกัน สมมติว่าอัตราผลตอบแทนปรับตัวเพิ่มขึ้น หุ้นกู้ A จะมีราคาลดลงมากกว่าหุ้นกู้ B และหากอัตราผลตอบแทน ในตลาดปรับลดลง หุ้นกู้ A ก็จะมีราคาเพิ่มขึ้นมากกว่าหุ้นกู้ B

ดังนั้น หากคาดว่าอัตราผลตอบแทนอยู่ในขาลง การจะตัดสินใจซื้อตราสารหนี้ที่มีอายุเท่ากัน ควรจะซื้อตราสารที่มีอัตราดอกเบี้ยหน้าตั๋ว (Coupon) ต่ำกว่า จะทำให้ได้ capital gain หรือได้ประโยชน์จากการเพิ่มขึ้นของราคามากกว่า เพราะตราสารหนี้ที่มี Coupon ต่ำจะมีความผันผวนของราคามากกว่าตราสารที่จ่ายดอกเบี้ย Coupon สูงๆ

• ปัจจัยอื่นๆ

ปัจจัยอื่นที่ส่งผลกระทบต่อราคาตราสารหนี้ ได้แก่ อันดับความน่าเชื่อถือ (Credit rating) ของตราสารรุ่นนั้นๆ หรือของผู้ออกตราสารหนี้ เช่น หากตราสารหนี้หรือผู้ออกหุ้นกู้ถูกปรับลดอันดับเครดิต (Downgrade) จะส่งผลให้นักลงทุนเรียกร้องอัตราผลตอบแทนในการลงทุนในหุ้นกู้นั้นๆสูงขึ้นเพื่อชดเชยความเสี่ยง และก็จะส่งผลให้ราคาของตราสารหนี้นั้นลดลง นอกจากนั้น ปัจจัยทางเศรษฐกิจอื่น เช่น อัตราเงินเฟ้อ ก็ส่งผลถึงการคาดการณ์ทิศทางอัตราดอกเบี้ยของตลาด และจะมีผลต่อเนื่องมาถึงราคาของตราสารหนี้เช่นเดียวกัน